سیر تاریخی روستای زیارت دشتستان/بخش نخست:تاریخچه سکونت پیشینیان و بقعه شیخ منصور

تا امروز به دلیل فقدان منابع مطالعاتی کافی،  تاریخ دقیق  آغاز سکونت در روستای زیارت بر ما پوشیده است. اما با توجه به سنگ قبر به دست آمده متعلق به فرزند یا نوه شیخ منصور صاحب بقعه تاریخی و زیبای روستای زیارت که  در یک وجه ان سال۶۷۴ هجری قمری را دیده می شود، می توان گفت زندگی اجداد زیارتی ها  حدوداً  هزار سال پیش تا کنون در این روستا استمرار داشته است.764=674-1438 یعنی 764 سال از مرگ فرزند یا نوه شیخ می گذرد. قطعاً سکونت شیخ در این روستا سال ها قبل از فوت صاحب این سنگ قبر بوده و ایشان در روستایی آباد و دارای جمعیت ساکن شده است. پدران ما نیز بالااتفاق نقل می کردند که شیخ از هزار سال قبل دراینجا ساکن شده است.

متاسفانه اثر مکتوب یا اسناد دیداری که قابل ارائه باشد و از نحوه ی زندگی ساکنین آن دوران روستا به ما آگاهی و اطلاعات دهد در دست نداریم، امیدوار است که علاقه مندان اهل تحقیق  در آینده به این مهم دست یابند.

با توجه به پیدا شدن آثاری از سفال و خشت و آجر، پدران ما مکان هایی را به عنوان محل سکونت اجدادمان مشخص کرده اند، باید به ادعای آن­ها توجه نموده و مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد. بعضی از این زمین ها عبارتند از:

زمین های معروف به «بنگرو» bangeroo -که به معنی محل رویش بنگو (نوعی داروی گیاهی محلی) است-  واقع در شمال شرق روستا، حد فاصل شرقی ترین منازل مسکونی فعلی تا جاده کمربندی که اگر  از این نقطه به سمت شمال شرقی حرکت کنیم به زمین های معروف به «کهره کشی» می رسیم که اکنون تبدیل به نخلستان شده اند .

عده ای از گذشتگان ما می گفتند زمانی «کهره کشی» بستر رودخانه فعلی (رودخانه حلّه) بوده است و روستا در مجاورت آن قرار داشته است.

اگر از «کهره کشی» به سمت شمال غرب برویم به زمین های اطراف «باغ موری» می رسیم که در اینجا تاکنون نیز آثاری از تکه های سفال و مهره یافت می شود که نشان سکونت در این ناحیه دارد.

منطقه ی دیگر زمین های معروف به «فصیل کار» یا «خصیل کال» که در مجاورت بقعه به طرف شمال و شمال غرب آن است که با توجه به اظهارات سالخوردگان درباره یافت آثاری چون کوزه و سفال محل اقامت گذشتگان بوده است. همچنین به ارث رسیدن به توالی این زمین ها به اجدادمان به صورت  قطعه های کوچک، حاکی از مالکیت و سکونت دیرین آنها در این نواحی بوده است.

مکان دیگر، «چاه طویله» واقع در جنوب و جنوب شرق بقعه و همجوار آن است که قطعاً محل زندگی اهالی روستا قبل از نقل مکان به زیارت فعلی بوده است. قلعه اولیه قدیم ضابط قدرتمند زیارت، عبدالعلی خان زیارتی و نوادگانش در اینجا قرار داشته است. در سندی که متعلق به یک قرن پیش است از قلعه­ی جدید در مقابل قلعه ی قدیم نام برده شده است. سند در تاریخ۱۳۴۷ه.ق نوشته شده که در واقع۹۱سال از عمر سند می­گذرد. یعنی این که نود سال قبل، قلعه­ی قدیم هم در ذهن و افواه مطرح بوده که کاتب سند با بیان قلعه­ی جدید خواننده را متوجه نموده که زمین مورد نظر در چه محلی واقع است. غرض این که ما پی می برم که یک قرن قبل قلعه ی قدیم که همان قلعه­ی عبدالعلی خان باشد آثاری داشته یا لاقل در اذهان مردم به فراموشی سپرده نشده بوده است.

با این توضیحات به قطع و یقین به این نتیجه می رسیم که روستای زیارت در محدوده ای خاص چند بار جابجا شده است.

متاسفانه مدرک و آثار مکتوبی برای اثبات زندگی اجدادمان در مناطق ذکر شده وجود ندارد، اما معماری بقعه ی شیخ و سنگ قبر به دست آمده،  ما را به یقین می رساند که در آن دوران زندگی در روستای زیارت جریان داشته و شیخ از چنان مقبولیت و منزلت اجتماعی و مذهبی بالایی برخوردار بوده که بر قبر ایشان بقعه ای زیبا و مستحکم و به لحاظ معماری کم نظیر بنا شده که تا کنون پابرجا مانده است.  می توانیم سنگ قبر و بقعه شیخ را به مثابه شناسنامه روستا و وجود ساختمان در آن دوران بدانیم و اجدادمان را مردمانی اهل فرهنگ و تاریخ و دین و مقید به تکریم بزرگانشان بدانیم.

شجرنامه تهیه شده در دهه 1370 شمسی به کوشش مرحوم حسن خزایی فرزند شیخ ابراهیم به خط آقای عبدالکریم فقیه الاسلام در رابطه با هویت و انساب شیخ منصور در دسترس ماست؛که به لحاظ مستندات تاریخی قابل اعتنا نیست.

نیز آقای محمد جواد فخرایی در کتابی که به نام دشتستان در گذر تاریخ تالیف و به چاپ رسانیده  ضمن تصویری از بقعه شیخ در مورد آن شرح کوتاهی داده است ولی ایشان نیز درباره اینکه شیخ منصور از همراهان یا سرداران سلیمان بن صرد خزایی می باشد تردید دارند زیرا به لحاظ تاریخی هم عصر نیستند.

میراث فرهنگی بوشهر و اداره اوقاف برازجان که در اواخر دهه 1370 تا اوایل دهه 1380 اقدام به مرمت و بازسازی بنای بقعه نموده اند سبک معماری را متعلق به دوره گورکانی می­دانند. مسئولان میراث فرهنگی استان بوشهر اظهار داشته اند که شیخ از اعقاب دعبل خزایی شاعر و مداح حضرت رضا (ع) است. ایشان مستندات خود را بر اساس متنی که در شجره نامه آمده و به خط مرحوم عبدالکریم فقیه الاسلام است بیان کرده اند که سند معتبری نیست. نیز در یادداشت های میراث فرهنگی آمده است که بقعه در زمان امیر تیمور گورکانی به سبک و سلیقه معماران سمرقندی ساخته شده است. در نوشته های میراث فرهنگی راجع به بقعه آمده است که  این گنبد یکی از جالبترین نمونه های میل مضرس(دندانه به دندانه,کنگره ای) با گنبد پله کانی در ایران است و در ساختمان آن از عناصر مختلف معماری که شاید به لحاظ اصول معماری نامتجانس هم باشند به نحو مطلوبی استفاده شده است، بر فراز بام، گیلویی (حاشیه گچی پیش آمده میان قاب سقف) استوانه ای شکل نسبتاً بلندی قرار دارد.

در ساختمان این گنبد سه عنصر مجزا تشخیص داده می شود بدین ترتیب : 1- گیلویی استوانه ای شکل، 2-مخروط مضرّس ناقص، 3-گنبد ترک دار، که بر مجموع آنها سروک مربع القاعده بر گنبد ترک دار سوار شده است.

امتیاز اصلی این گنبد طرز ترکیب عناصر مختلف و استفاده از این عناصر در جلوه و جلال و عظمت آن است و از این لحاظ ساختمان گنبد شیخ با گنبد کوچک امام زاده میرمحمد خارگ قابل مقایسه است.

در نوشته های میراث فرهنگی بوشهر آمده است که در بخش مرکزی بقعه در مجاورت سنگ قبر، کاشی هشت ضلعی ای بدست آمده که دارای نواری از گل و بوته با رنگ سفید و سبز،  بر زمینه آبی نقش بسته است در حاشیه اضلاع هشت گانه نواری سفید با کتیبه نسخ اضلاع هشت گانه را پوشش می دهد. قطر مرکزی کاشی به 25 سانتیمتر می رسد که احتمالاً در بخش های فوقانی دیوار و زیر گنبد جهت تزیین بنا کاربرد داشته است.

با پیگیری عملیات خاکبرداری در گوشه جنوبی مقبره و در مجاورت سنگ قبر، دو عدد چوب تراش خورده که مربوط به قلابّه ضریح بوده بدست آمده است.

طبق گفته اهالی حدود 65 سال پیش قبر دارای ضریح چوبی بوده که به مرور از بین رفته است. مسئولین میراث فرهنگی در ادامه مطالب خود آورده اند که قطعه ای از آجر منقوش و تعدادی سفال و بشقاب بر اثر کاوش ها بدست آمده است که عکس های آن اشیاء را مشاهده می نمایید.

تصویر بالا کاری از مرحوم مهندس مجتبی محمودی که بنای بقعه را برداشت و ترسیم نموده است را نشان می دهد.

تصویر بالا نقشه ازومتری گنبد پله کانی بقعه شیخ منصور کاری از مهندس عبدالحمید میرزایی را نشان می دهد.

لازم به ذکر است که نحوه­ی مرمت بنا دقیق و کارشناسانه نبوده و علاوه بر صدمات طبیعی و حوادث غیر مترقبه، آسیب های انسانی هم به بقعه وارد آورده  است. مقایسه گچبری قسمت کوچکی از داخل گنبد که دست نخورده باقی مانده با قسمت هایی که مرمت شده این آسیب را به وضوح نشان می دهد.

همچنین در وجه بیرونی گنبد قسمت جنوب غربی مقایسه اندکی از مربع های ناقص ردیف های اول و دوم گنبد که از قدیم بجای مانده با بخش مرمت شده تفاوت آشکاری دارد و مواردی دیگر که به عهده کارشناسان خبره گذاشته و از ذکرشان خودداری می کنیم.

تصویر بالا عکسهایی از وضعیت بقعه در قبل ، بعد و زمان مرمت را نشان می دهد.

مکتوم ماندن و غیر قابل توضیح بودن چند قرن از تاریخ زادگاهمان و نیز بی اطلاعی از آنچه در این دوران بر نیاکانمان رفته موجب تاسف است. ولی به ناچار باید بدون شرح بگذریم زیرا منبع و مدرک متقنی از این دوران که قابل ارائه باشد در دست نداریم.

در جلد اول کتاب ارزشمند فارس نامه ناصری تالیف حاج میرزا حسن حسینی فسایی که با تصحیح و تحشیه دکتر منصور رستگار فسائی (استاد وقت دانشگاه شیراز) توسط موسسه انتشارات امیر کبیر در سال 1367 به چاپ رسیده است، در چند صفحه از عبدالعلی خان زیارتی دشتستانی به مناسبت هایی یاد شده که سال کشته شدن وی را 1164 هجری قمری ( اواسط قرن 12 هجری) ذکر کرده است .

اگر دوران شیخ منصور و یا مرگ او در زیارت را مصادف با قرن ۶یا۷ه.ق بدانیم تامرگ عبدالعلی خان که قطعاً در سال۱۱۶۴ه.ق رخ داده، یعنی این که از حدود ۶۰۰ سال از اوضاع روستای زیارت و اتفاقاتی که در این بازه زمانی رخ داده است بی خبریم. جا دارد که محققین و علاقه مندان جوان با مطالعه ی این سال های تاریخ جنوب ایران به مدارک و آثاری قابل ارایه از اوضاع آن دوران روستا  دست یابند و برای آیندگان ثبت وضبط نمایند.

بخش ۲ را از دوران عبدالعلی خان زیارتی ضابط وقت روستای زیارت دنبال می کنیم.

محمد جواد الهیاری